Een geschiedenis van Kekerdom
in woord en beeld
Zo klein als Kekerdom is, zo veel valt er over de geschiedenis van het dorp te schrijven. Zoveel zelfs, dat het overzicht op deze pagina verre van volledig is, zelfs wat willekeurig misschien. Toch geeft onderstaand beeldmateriaal met daarbij steeds een korte uitleg een goed beeld van wat het dorp vanaf het allereerste begin allemaal heeft meegemaakt.
De Romeinse Limes
Hoewel in de Ooijpolder archeologische resten zijn gevonden die dateren uit de IJzertijd, begint de geschiedenis van Kekerdom pas echt in de Romeinse tijd. Om hun Romeinse Rijk te beschermen tegen aanvallen van de vijandige Germanen, legden de Romeinen langs de oevers van de Waal en Rijn een verdedigingslinie, de limes, aan. De limes verdeelde het huidige Nederland in twee delen en bestond uit een reeks verdedigingstorens, forten en legerkampen.
Bij Nijmegen ontstond de belangrijkste Romeinse legerplaats en stad van Nederland. Vanuit Nijmegen liep de limes verder richting Duitsland en Millingen aan de Rijn bevond zich op het uiterste oostelijke punt van de verdedigingslinie. Hier bevond zich mogelijk ook een kleine nederzetting. Tussen de diverse legerkampen en nederzettingen legden de Romeinen een wegennetwerk aan en waarschijnlijk liep zo’n heerbaan of via vanuit het huidige Persingen via Leuth en Kekerdom naar Millingen en vervolgens verder naar Xanten waar zich een grote Romeinse nederzetting bevond.
Behalve dat de Waal als natuurlijke begrenzing van het Romeinse Rijk diende, werd de door de rivier in de Ooijpolder afgezette klei ook gebruikt als bouwmateriaal.
Cacradesheim, Cachritheim, Kekerthem of Kekerdom?
De eerste schriftelijke vermelding van Kekerdom, dan nog Cacradesheim, dateert van het begin van de 9de eeuw en kan vertaald worden als ‘woonplaats van de familie Cacrad’. De naam verwijst dan vermoedelijk naar een Frankische hof, een grote boerderij en nog niet naar een dorp.
In een volgende vermelding in 891 heeft de plaatsnaam alweer enige veranderingen ondergaan. Het hof wordt dan onder de naam Cachritheim genoemd als onderdeel van het bezit van het klooster Lorsch.
Voordat het dorp haar huidige naam kreeg, luisterde het in de 11e eeuw eerst nog naar Kekercheim en in de 13e eeuw naar Kekerthem.
Machtwisselingen
In de Middeleeuwen behoort Kekerdom tot het Hertogdom van Gelre. In 1473, echter, schenkt Karel de Stoute, op dat moment hertog van Gelre, de Duffelt, inclusief Kekerdom, aan de hertog van Kleef. Vanaf dat moment valt het dorp onder Pruisisch bewind. Tot aan de Franse belegering in 1794 blijft Kekerdom deel uitmaken van Pruisen. Tussen 1794 en 1810 valt Kekerdom regelmatig onder nieuw bewind. In 1810 wordt het zuiden van Nederland en dus ook Kekerdom door de Fransen ingelijfd. Drie jaar later verliezen de Fransen de strijd om Waterloo. In eerste instantie wordt bij het grenstraktaat in 1816 geen uitspraak over Kekerdom en het buurdorp Leuth gedaan. Pas een jaar later worden beide dorpen bij het Koninkrijk der Nederlanden gevoegd. In ruil voor de twee dorpen krijgen de Pruisen van Nederland het dorp Schenkenschans. Per 1 maart 1817 wordt Kekerdom onderdeel van de gemeente Ubbergen.
Heerlijkheid Spaldrop
Afbeelding van Haus Spaldrop in de uit 1701 daterende Atlas der Deichschau Düffel
In de middeleeuwen ligt direct naast Kekerdom, ter hoogte van de huidige boerderij Spaldrop, de Heerlijkheid Spaldrop. In de inventaris uit 1769 van graaf Bijlandt, wiens familie lange tijd in bezit was van de heerlijkheid, staat een omschrijving van wat allemaal tot het huis behoorde: ‘Het huys en Heerlijkheid Spaldrop, gelegen bij Kekerdom en Leuth bestaande uit een Hofmans huis, Koornberg, mitsgaders Huijs, Plaats, Boomgaarden, Tuijn’.
In de tweede helft van de 19de eeuw is Spaldrop grotendeels gesloopt. De heer van Spaldrop is lange tijd de pachtheer van veel boeren in en rond Kekerdom.
Het gevecht tegen de rivier
Project van een nieuwe somerdijk onder Kekerdom 1682
Meting van een somerdijk op de Kekerdomse Uiterwaarden 1682
De geschiedenis van Kekerdom wordt gekenmerkt door dijkdoorbraken en overstromingen. Vanaf het jaar 1000 trekt de Ooijpolder steeds meer mensen en ontstaan verschillende dorpen als Ooij, Leuth en Kekerdom. Inwoners van de dorpen leven van het land en om de landbouwgrond te beschermen tegen het water van de rivier worden oeverkades aangelegd. De aanleg van deze kades blijkt echter niet afdoende en langzaam legt men kleine dijkjes langs de rivier aan. Uiteindelijk worden afzonderlijke dijken met elkaar verbonden, zodat een doorgaande dijk tussen de verschillende dorpen ontstaat. De bandijken in de Ooijpolder dateren van rond 1300. Door de eeuwen heen is continu gewerkt aan het nog veiliger maken van de dijken, getuige ook de tekening en meting uit 1682.
De rivier wint (1)
Ondanks dat men in de 17de eeuw dus al bezig wat met plannen voor dijkverhogingen en versterkingen, won het water het diverse keren van de dijken. In 1819 breekt de Duffeltdijk bij Kekerdom zelf door en ook in 1833 loopt het dorp onder water. De laatste keer dat het dorp onder water stond was in 1926. In januari van dat jaar breekt de dijk bij Erlecom door en stroomt het hele gebied tussen Nijmegen en Millingen onder. Ook Kekerdom staat onder water. Alle zandzakken van de wereld kunnen het water niet tegenhouden, de boeren proberen hun vee te redden en om van A naar B te komen moet men ineens in een bootje stappen.
Zandzakken bij ‘het krotje’
Kekerdom onder water
De rivier wint (2)
Een van de veranderingen die de dijk bij Kekerdom in de loop der tijd heeft doorgemaakt is een verlegging, waardoor de St. Laurentiuskerk ineens buiten de dijk kwam te liggen. Het karakteristieke kerkje is hierdoor de enige buitendijks gelegen kerk in Nederland. Bij hoog water zorgt dit ervoor dat het kerkhof onderloopt. Zo ook was het geval in 1993. Vlak voor kerst bleef het water maar stijgen, zo hoog dat uiteindelijk besloten werd de Kerstmis niet in de kerk maar in de UNA te houden. Joke Giesen-Welling zegt daarover het volgende: 'Alleen de kerkklokken misten we, maar hiervoor had fanfare UNA een geweldige oplossing, De muzikanten gingen voor de UNA en op verschillende plaatsen in Kekerdom staan om alvast kerstmuziek te maken, zodat iedereen de weg gewezen werd waar de nachtmis zou plaatsvinden.' ¹
De dijken winnen nét
Ondanks de vele dijkverhogingen en versterkingen, die de dijken in de Ooijpolder in de loop der jaren hebben ondergaan, stijgt het waterniveau soms toch zo veel dat de inwoners van Kekerdom en omliggende dorpen zenuwachtig beginnen te worden. Wanneer de overheid zich met het hoge water gaat bemoeien, wordt het echt serieus. In 1995 was dit voor het laatst het geval. Inwoners van Kekerdom moesten toen op orde van de Commissaris van de Koningin van Gelderland, hun huizen verlaten, omdat men er niet zeker van was dat de dijken het rivierwater zouden tegenhouden.
'
‘s Avonds volgden we met nog meer aandacht dan gewoonlijk het achtuurjournaal. Ik herinner me dat ik vol verbazing naar de enorme oppervlakte water keek die ik tussen de dijken zag staan. Nooit had ik mij gerealiseerd dat er tussen de dijken zo’n grote massa water naar zee moest worden afgevoerd .' ²
Uiteindelijk blijken de dijken sterk genoeg en kon iedereen terugkeren naar een droog huis.
Na de evacuatie van 1995 zijn in 1997 de dijken langs de Waal opnieuw verhoogd, waardoor ze nu op Deltahoogte liggen. Sindsdien is er van evacuatie wegens hoog water geen sprake meer geweest.
Hoog water in 1995
De kost verdienen
Als je inwoners van Kekerdom vraagt wat hun opa’s (en in een enkel geval oma’s) deden om de kost te verdienen, dan zullen landbouw en steenfabriek vaak genoemd worden. In Kekerdom bevinden zich enkele boerderijen die dateren van het eind van de 19de en begin van de 20ste eeuw. In die periode werken veel inwoners van het dorp als dagloners in de landbouw. Voorbeelden van oude boerderijen in Kekerdom zijn boerderij Vossenhof uit 1901, De Grote Bot uit 1913 en De Hazelaarshof, Spaldrop en Schouwenburg die in de huidige vorm allen dateren uit 1894.
Spaldrop
Hazelaarshof
Boeren aan het werk
Behalve op het boerenland werkten veel Kekerdommers in de eerste helft van de 20ste eeuw ook in de steenfabriek die in 1873 in de Kekerdomse Waard gesticht werd. Vanaf 1919 werden voor de arbeiders van de fabriek arbeiderswoningen gebouwd. In 1985 sloot de steenfabriek in de Kekerdomse Waard zijn deuren.
Steenfabriek in 1917
Bakstenen laden in 1950
Een derde belangrijke werkgever in de Kekerdomse geschiedenis is Transportbedrijf Haukes, dat officieel in 1932 opgericht werd door Hermann Haukes. Al vanaf 1919 rijden onder de naam Haukes twee vrachtwagens rond die in zowel Nederland als Duitsland goederen afzetten. Tijdens de Tweede Wereldoorlog worden alle vrachtauto’s door de Duitsers gevorderd en tijdens de evacuatie in 1944 wordt het transportbedrijf grotendeels verwoest. Na een moeilijk begin na de oorlog breidt het bedrijf steeds verder uit met naast het transportgedeelte ook een wegenbouw- en aannemerstak. Tegenwoordig is het Haukes transportbedrijf gevestigd in Huissen. Via de website http://haukeskekerdomnostalgie.nl zijn veel foto's en historische achtergrondverhalen te vinden.
Haukes Fodens vrachtwagens
Kiepauto Haukes
In tegenstelling tot het Kekerdom van vandaag de dag bevonden zich in het dorp in de 20ste eeuw verschillende bedrijfjes en cafés. Zo had het dorp een houtzagerij, een schoenmaker, een bakkerij en een kaasmakerij. Voor het beslaan van de paarden uit het dorp kon men bij twee hoefsmeden terecht. Een biertje kon men onder andere nuttigen in het Café van Klomp en het café van Jan Heijmen. Voor een kop koffie moest je bij Jan Nillessen zijn.
Kaasmakerij 'Onder Ons'
Hoefsmid aan het werk
WOII
De zwartste bladzijde in de dorpshistorie van de 20e eeuw is zonder twijfel voorbehouden aan de Tweede Wereldoorlog. Op 10 mei 1940 liep het nazileger van Hitler-Duitsland Kekerdom onder de voet. De bezettingsjaren tot september 1944 verliepen verhoudingsgewijs kalm. Het nazibewind was repressief maar er was nauwelijks wapengeweld in het dorp. De steenfabriek bleef in bedrijf, zodat veel manvolk kon ontkomen aan de verplichte arbeidsdienst voor de vijand.
De grote omslag kwam met de luchtlandingen bij Groesbeek (Operatie Market Garden) op 17 september 1944, gevolgd door de geallieerde verovering van de Waalbrug en de bevrijding van Nijmegen. Het front kwam een halfjaar lang dwars door de polder te liggen. De Ooijpolder was bevrijd maar polder De Duffelt (inclusief Kekerdom) bleef bezet gebied. Voortaan waren granaatbeschietingen aan de orde van de dag. Ook Kekerdom lag regelmatig onder vuur toen de geallieerden de ingekwartierde Duitse manschappen op de korrel namen.
Op 20 oktober 1944 moest op gezag van de bezetter de voltallige bevolking van Kekerdom en de buurdorpen evacueren, deels naar de Achterhoek en deels naar de gemeente Marum in Groningen. De bewoners werden letterlijk hun dorp uitgejaagd onder achterlating van have en goed. Die evacuatie van huis en haard zou uiteindelijk duren tot mei-juni 1945.
Op 8-9 februari 1945, bij de aanvang van het Rijnlandoffensief (Operatie Veritable), bevrijdde een Canadese legereenheid van het North Shore (New Brunswick) Regiment het dorp Kekerdom. De geëvacueerde bewoners kregen hier in hun verre ballingsoord niets van mee. Die bevrijdingsaanval kostte 9 Canadese soldaten het leven. Kekerdom kwam zwaar getroffen uit de oorlog tevoorschijn, alle huizen hadden schade opgelopen, sommige waren totaal vernield. De oorlog had het leven gekost van vier inwoners en velen keerden getraumatiseerd terug naar hun dorp. De materiële schade was enorm en vrijwel alle bezittingen waren verloren gegaan. De bevolking was straatarm en de wederopbouw zou jaren in beslag nemen.
Herdenking en herinnering
In het jaar 2020, met de viering van 75 jaar vrijheid in aantocht, heeft de werkgroep Kekerdom in bange dagen de laatsten van de Kekerdomse oorlogsgeneratie geïnterviewd en hun herinneringen aan de oorlogstijd vastgelegd in het boek Kekerdom in Bange Dagen. Ook de handgeschreven oorlogsdagboeken van de broers Lambert en Gert Janssen werden aan de vergetelheid ontrukt door ze als boek Kekerdomse Oorlogsherinneringen uit te geven. Daarmee was nog niet alles gezegd over de oorlog in dit kleine dorpje. Met de publicatie van het boek Getekende Levens in 2023 werd de oorlogshistorie van Kekerdom in al zijn aspecten beschreven en kreeg de roerige periode 1940-45 een waardig slotaccoord.
Kijk voor meer informatie over deze publicaties op 'Kekerdom in bange dagen'.
Ontwikkelingen in de dorpsgemeenschap
Verenigingen bloeien op na de oorlog, maar verliezen hun elan door een mobieler bestaan en door digitalisering. Net als in andere dorpen verdwijnen ook in Kekerdom langzaamaan voorzieningen en verenigingen. Zo zijn het UNA gebouw en het Dorpshuis aan de Weverstraat, respectievelijk nummer 58 en 92, overgegaan in particuliere handen en verloren daarmee hun functie voor de gemeenschap. Ook verdwenen het Oranjecomité en de vrouwenbeweging door demografische ontwikkelingen. Maar nieuwe bewonersinitiatieven komen daar deels voor in de plaats, zoals op tabblad Meedoen te zien is.
Verenigingsgebouw ‘de UNA’ bood zo’n honderd jaar plaats aan onder andere concerten van fanfare UNA (evt link naar andere tabblad), schoolmusicals, Sinterklaas, kermis, biljart en carnaval.
In het Dorpshuis was oorspronkelijk tot 1968 de lagere school gehuisvest en kon je als kind ingeënt worden. Later hebben hier de bibliotheek en diverse verenigingen en het jongerencentrum Tjoeki Tjoeki tijdelijk hun thuishonk gekend.
Rooms-katholieke dameskorfbalvereniging Klimop werd in 1949 door twee vrouwen opgericht omdat er destijds geen (sport-) activiteiten waren voor vrouwen en meisjes. Na een zwerftocht van een paardenwei met drollen in de Weverstraat via de Botsestraat aan de westkant, met een bouwkeet als onderkomen, verhuisde de vereniging rond de eeuwwisseling naar de oostkant met een prachtig door vrijwilligers gerealiseerd clubgebouw. Na 75 jaar sloot de korfbalvereniging in 2024 haar deuren.
Kekerdomse (volks)liedjes uit verleden en heden
Kekerdom dat schone oord
is een plaats die elk bekoort
met zijn plassen en zijn frisse groene weiden
ook dat kleurig bonte vee
neem ik in gedachten mee
Kekerdom jou vergeet ik in geen tijden
Kekerdoms straatje (met toelichting)
Tekst en samenstelling: Dorrith ter Huurne
Met dank aan Harry Sanders en fotoarchief Wim Ebben.